حجت الاسلام والمسلمین حسین خوانی از اساتید و پژوهشگران حوزه یادداشتی با موضوع «مراکز رسمی حوزه دانش اخلاق در یکصدساله اخیر حوزه علمیه قم» به مناسبت برگزاری همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم ارسال کرده است که در ادامه می خوانیم:
چکیده
گسترش اخلاق در جامعه تا حد زیادی بر عهده مجموعه‌هایی است که رسالت خود را فعالیت در عرصه اخلاق تعریف کرده‌اند. مراکز برخوردار از صبغه حوزوی نقشی مضاعف در ترویج ارزش‌های اخلاقی ایفا می‌کنند.
سؤال تحقیق حاضر آن است که در دوره صد ساله تأسیس حوزه علمیه قم، چه مراکز حوزوی در حیطه اخلاق ادای تکلیف کرده‌اند و فعالیت‌های آنها چه قلمروهایی را در بر گرفته است؟ بر این اساس، هدف تحقیق حاضر، شناسایی و معرفی فعالیت‌های مراکز فعال حوزوی در زمینه اخلاق در یکصد سال اخیر است. روش تحقیق، تاریخی و گردآوری اطلاعات به‌صورت اسنادی صورت گرفته است.
نتایج پژوهش حاکی از آن است که مراکز فعال در زمینه اخلاق، صرفا پس از انقلاب اسلامی تأسیس شده‌اند. اقدامات این مراکز عمدتا حول محور آموزش و پژوهش متمرکز شده است. گرچه برخی مراکز موضوع تربیت و تبلیغ را نیز مورد توجه قرار داده‌اند.
کلیدواژه‌ها: دانش اخلاق، مراکز رسمی، یکصد ساله، حوزه علمیه قم
مقدمه
ترویج و تعمیق دانش اخلاق در جامعه از طریق عواملی متعدد صورت می‌پذیرد. در این بین، مراکزی که رسالت خود را حول محور دانش اخلاق قرار داده و به‌گونه‌ای رسمی به آموزش و پژوهش اخلاق پرداخته‌اند، سهمی ویژه دارند. در آستانه یکصد ساله شدن دور جدید فعالیت حوزه علمیه قم با محوریت مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(اعلی الله مقامه)، این سؤال مطرح می‌شود که در این مدت چه مراکزی به تعمیق و گسترش ابعاد گوناگون دانش اخلاق همت گماشته‌اند، فعالیت مجموعه‌های مذکور چه حیطه‌هایی را در بر گرفته و نتایج حاصل از اقدامات آنها چه بوده است؟ بر این اساس، هدف پژوهش حاضر یافتن پاسخ برای سؤالات فوق است.
نتایج پژوهش حاضر می‌تواند به روز شدن اطلاعات هر مجموعه از فعالیت‌های خود، آگاهی یافتن از اقدامات سایر مجموعه‌ها در راستای گسترش و تعمیق دانش اخلاق، یافتن خلأها و تلاش برای برطرف کردن آنها، اجتناب از دوباره‌کاری و نهایتا همگرایی هر چه بیشتر مراکز فعال در عرصه دانش اخلاق را به دنبال داشته باشد.
در این مقاله از بین مراکز فعال در زمینه اخلاق، تنها به معرفی اقدامات ۸ مجموعه پرداخته شد. گرچه مراکز فعال منحصر در این موارد نیست، لیکن به دلیل محدودیت حجم نوشتار حاضر از یک سو، و محدودیت اطلاعات مربوط به سایر مراکز از سوی دیگر، انعکاس فعالیت‌های سایر مراکز میسر نشد. امید است در تحقیقات دیگر، ثمرات ارزشمند مجموعه‌های دیگر نیز ارائه شود.
کانون‌هایی که از آنها در این نوشتار یاد شده طیفی از مراکز را در بر می‌گیرد. از تشکیلات‌هایی با هویت کاملا حوزوی مانند بنیاد علمی فرهنگی هاد تا مجموعه‌هایی که با وجود غلبه هویت حوزوی، از صبغه دانشگاهی نیز برخوردار هستند، مانند گروه مدرسی اخلاق اسلامی دانشگاه معارف اسلامی قم و تا مجموعه‌هایی مردم نهاد که فعالان حوزوی و دانشگاهی به صورت مشترک در آن فعالیت می‌کنند، مانند خانه اخلاق پژوهان جوان.
در معرفی هر مجموعه، نخست به پیشینه پرداخته، سپس اهداف آن بر شمرده و سرانجام به گوشه‌ای از فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، تربیتی و تبلیغی آن اشاره شده است. منظور از فعالیت‌های آموزشی، اقداماتی- رسمی یا غیر رسمی- است که به یادگیری مخاطبان می‌انجامد. مراد از فعالیت‌های پژوهشی، تحقیقاتی است که در قالب‌های متنوعی همچون نشر کتاب و مجله و نیز برگزاری نشست‌ها، کرسی‌ها و کارگاه‌های علمی ارائه می‌شود. در بخش فعالیت‌های تربیتی، از اقداماتی یاد می‌شود که به رشد معنوی مخاطبان می‌انجامد، مانند برگزاری اردوهای تربیتی، دیدار با ابرار، جلسات انس و…. فعالیت‌های تبلیغی، به اقدامات مجموعه-در فضای حقیقی و مجازی- به منظور ترویج ارزش‌های اخلاقی در جامعه اطلاق می‌شود.
مراکز پیش از انقلاب اسلامی
حوزه‌های علمیه قبل از تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، شخص محور و متکی به بزرگان بوده و شخصیت حقوقی نداشته است و بعد از تأسیس آن، تنها آموزش دروس متداول مخصوصا فقه و اصول در قالب ساختار درآمدند؛ از این رو به دلیل مبتدی بودن نظام حوزه، زمینه ایجاد مرکزی برای پرداختن تخصصی به علوم انسانی مانند اخلاق وجود نداشته است.
مراکز پس از انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و ساختارمند شدن مدیریت حوزه‌های علمیه، علوم اسلامی گوناگونی مورد توجه قرار گرفتند و کانون‌های متعددی برای تعمیق و گسترش اینگونه علوم شکل گرفت. در این راستا دانش اخلاق نیز با اقبال دغدغه‌مندان این رشته مواجه شد و هر یک به گونه‌ای در پیشبرد آن کوشیدند. در این مجال به شرحی مجمل از فعالیت‌های ۸ مرکز به ترتیب تاریخ تأسیس پرداخته می‌شود.
۱. گروه اخلاق مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
الف. پیشینه:
• گفتمان‌سازی نخبگانی در زمینه‌های اخلاق کاربردی، تربیت اخلاقی و معنویت اسلامی.
ب. فعالیت‌ها:
فعالیت‌های پژوهشکده در قالب پروژه‌های تحقیقاتی و برگزاری نشست‌های علمی، کرسی‌های ترویجی و کارگاه‌های علمی و صورت می‌گیرد.
پروژه‌های تحقیقاتی:
پروژه‌های تحقیقاتی پژوهشکده در قالب کلان پروژه‌ها انجام می‌شود:
در کلان‌پروژه الهیات اخلاق آثاری از قبیل: «استنباط آموزه اخلاقی از متون و ادله لفظی»، « فقه و اخلاق اسلامی؛ مقایسه‌ای علم‌شناختی»، « تعارضات اخلاقی و دانش اصول فقه» و« کتاب‌شناخت اخلاق اسلامی» منتشر شده است.
در کلان‌پروژه اخلاق کاربردی کتاب‌های «روش‌شناسی اخلاق کاربردی»، «عدالت در عداوت: بایسته‌های اخلاقی تعهد به عدالت در تخاصم و دشمنی»، « اخلاق تبلیغ دین: منشور اخلاقی مبلغان در سیره اهل بیت علیهم السلام» و چند اثر دیگر به چاپ رسیده است.
کتاب‌های« راهنمای رشد اخلاقی(ترجمه)» و «نظریه‌های کلاسیک شناختی- تحولی در رشد اخلاقی» در قالب کلان‌پروژه مبانی روان‌شناختی تربیت اخلاقی دینی منتشر شده است.
آثاری که در قالب کلان‌پروژه تربیت اخلاقی به چاپ رسیده عبارت است از:« تربیت توحیدی(ترجمه)» و «نقش مربی در تربیت اخلاقی- معنوی».
در کلان‌پروژه امر جنسی در ایران معاصر، کتاب« در آمدی بر مبانی و روش‌های روان‌شناختی- تربیتی عفاف و حجاب» منتشر شده است.
«جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور»، «معنویت‌گرایی جدید: مؤلفه‌های مفهومی، لوازم اعتقادی و نشانه‌های گفتمانی» و«شبهه جنبش‌های معنوی، درآمدی بر پیشگیری» کتاب‌هایی است که در کلان‌پروژه تحلیل و نقد عرفان‌های غیر اسلامی به چاپ رسیده است.
برخی از آثار چاپ شده در کلان‌پروژه جریان‌شناسی و روش‌شناسی مطالعات معنویت عبارت است از: «عرفان و بایسته‌های عرفان‌پژوهی در گفتگو با دانشوران»، «درآمدی بر مطالعات معنویت» و« درآمدی بر مطالعات معنویت در علوم انسانی».
کلان‌پروژه بازخوانی معنویت‌های اسلامی و معرفی معنویت ثقلین نیز آثار« فرهنگ آثار عرفان اسلامی» و« مدل‌های قرآنی روایی در تبیین زیستن معنوی» را منتشر کرده است.
نشست‌های علمی:
برخی از نشست‌های علمی گروه اخلاق عبارت است از: «خودکنترلی و قضاوت اخلاقی»، «کاربست اصل‌گرایی اخلاق در مسائل زیست پزشکی»، «الگوی رفع تعارض ادله و انسجام‌بخشی تئوریک نظریه و عمل دینی» و «چالش‌های اخلاق مددکاری اجتماعی در جهان امروز».
در گروه تربیت نشست‌های علمی متعددی برگزار شده است از جمله: «اصول برنامه‌ریزی درسی تربیت اخلاقی»، « سایبری شدن آموزش دانش‌آموزان و آسیب‌های جنسی»،« بررسی پدیده همباشی (ازدواج سفید) به عنوان رقیبی برای نهاد سنتی خانواده» و« روان‌درمانگری اخلاقی».
و نشست‌های علمی«مفهوم‌شناسی معنویت»، « مفهوم معنویت در گفتمان انقلاب اسلامی»، « شیوه‌های مواجهه با افراد در معرض معنویت گرایی جدید»، « رابطه معنویت و فلسفه اسلامی»، «Shia Spirituality»، « New Age Spirituality» نمونه‌هایی از نشست‌های علمی گروه اسلام و مطالعات معنویت است.
کرسی‌های علمی:
گروه های سه‌گانه کرسی‌های ترویجی از جمله مواردی را که در پی می‌آید، برگزار کرده‌اند: «روش‌شناسی اخلاق کاربردی»، «معرفی و نقد روش‌شناسی استقراء‌گرایانه در اخلاق کاربردی» و «مفهوم شناسی و گونه شناسی تعارض اخلاقی»، «نقد کتاب رویکردهای نوین تربیت اخلاقی»، «نقد کتاب تربیت اخلاقی»، «مفهوم معنویت در عصر پست‌مدرن»، «چالش‌های معنویت‌گرایی جدید در عرصه‌های اخلاق اجتماعی»، «تحلیل گونه‌های معنویت گرایی در ایران» و «معنویت به مثابه دانش مستقل».
کارگاه‌های علمی:
کارگاه‌های علمی «کارگاه آموزشی پیوست‌نگاری فرهنگی»، «مسئله شناسی معنویت پژوهی»، «جریان‌شناسی و ارزیابی مطالعات معنویت شیعی»، «معنویت اسلامی و چالش‌های جهان معاصر»، «معنویت و سازمان»، «معنویت و جامعه‌شناسی»، و «معنویت و درمانگری» برخی از کارگاه‌هایی است که توسط گروه‌های پژوهشکده اجرا شده است.
۲. پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
الف. پیشینه:
این پژوهشکده از سال ۱۳۸۲ با عنوان گروه اخلاق و تربیت فعالیتش را آغاز کرد و در سال ۱۳۸۶ با ظرفیت دو گروه پژوهشی و اختصاص نام مرکز، به فعالیت‌های خود ادامه داد. از سال ۱۳۹۶ با افزوده شدن گروه اسلام و مطالعات معنویت دور جدید فعالیت‌ها ذیل عنوان پژوهشکده اخلاق و معنویت با سه گروه پژوهشی «اخلاق»، « تربیت» و « اسلام و مطالعات معنویت» آغاز شده است.
ب. اهداف:
• شناخت و استنباط کلان‌نظریه اسلامی در زمینه اخلاق، رشد اخلاقی، تربیت اخلاقی و معنویت؛
• بازخوانی انتقادی نظریات غربی در زمینه روش‌شناسی اخلاق کاربردی، نظریه‌های معاصر در رشد و تربیت اخلاقی و معنویت سکولار و پست مدرن و تبیین و ارائه آموزه‌های اسلامی در این زمینه‌ها؛
• استخراج نظام مسائل نظری و چالش‌ها و معضلات عینی جامعه ایران معاصر در حوزه اخلاق، تربیت و معنویت و تلاش در حل معضلات پربسامد؛
۳. بنیاد علمی- فرهنگی هاد
الف. پیشینه
این مجموعه که فعالیت اولیه آن تحت عنوان مؤسسه دارالهدی در سال ۱۳۸۳آغاز شد، تحت نظارت حضرت آیت اللّه ناصری – قدس‌سره– و با مدیریت فرزند بزرگوار ایشان، جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ جعفر ناصری – زید عزه العالی- از سال ۱۳۹۱ در دو شهر قم و اصفهان فعالیت‌های گوناگون خود را آغاز کرده است.
ب. اهداف:
• تبیین و ترویج معارف اهل‌بیت “علیهم السلام” با تأکید بر آموزه‌های اخلاقی – تربیتی؛
• ایجاد، گسترش و تعمیق فضای اخلاقی و ایمانی در سطح حوزه‌ی علمیه و جامعه؛
• ارتقاء سطح بینش و دانش طلاب و اقشار مختلف جامعه در راستای محور فعالیت بنیاد؛
• تربیت مربیان و طلاب توانمند به منظور تحقق اهداف فوق الذکر؛
ج. فعالیت‌ها:
آموزش:
بنیاد علمی فرهنگی هاد علاوه بر مدارس علمیه در سطوح مقدماتی و عالی شامل مراکز تخصصی زیر است:
بنا به نظر ریاست مؤسسه حضرت آیت الله مصباح یزدی (رضوان الله تعالی علیه) و در راستای تحقق هدف جذب نیروهای مستعد حوزوی و رشد معنوی آنان و به منظور تأمین الگوهای علمی و عملی و رفع نیازهای اخلاقی و تربیتی مؤسسه و سایر مراکز حوزوی، واحد تربیت مربی اخلاق، مجموعه فعالیت‌های خود را از سال ۱۳۸۱ آغاز نمود. این واحد در سال ۱۳۹۰ به مرکز تبدیل و در سال ۱۳۹۷ به گروه آموزشی تغییر وضعیت پیدا کرد.
ب. اهداف:
• تولید علم و تدوین آثار فاخر در عرصه‌های گوناگون اخلاق اسلامی
• تربیت مربیان آگاه، بصیر، مهذب و کارآمد اخلاق؛
• گسترش، ترویج و تقویتِ اهتمام به امر تهذیبِ اخلاق در مؤسسه، حوزه‌های علمیه و جامعه.
ج. فعالیت‌ها:
آموزش:
برگزاری دوره‌های آموزشی کارشناسی اخلاق (۹ دوره)، ارشد تربیت مربی اخلاق(۴ دوره) و دکتری مدرسی معارف اسلامی با گرایش اخلاق (۲ دوره) از جمله فعالیت‌های آموزشی گروه اخلاق بوده است. برگزاری دوره آموزش‌های آزاد تربیت مربی اخلاق(۶ دوره) برای حدود ۲۰۰ نفر از طلاب خواهر و برادر از دیگر فعالیت‌های آموزشی گروه به شمار می‌رود. برگزاری کلاس‌های اخلاق مدرسه علمیه رشد (۶ پایه) نیز توسط این گروه انجام می‌شود.
پژوهش:
کتاب:
طرح تدوین مجموعه«مکتب اخلاقی اسلام» بر اساس دیدگاه‌های علامه مصباح یزدی(قدس سره) در قالب کلان پروژه پژوهشی شامل کلیات، مبانی، اخلاق اسلامی و تربیت اخلاقی با استفاده از فضلای متخصص در قالب حدود ۱۰ جلد در دست انجام است. عمده مقالات این طرح تکمیل شده و جلد نخست این مجموعه در دست انتشار است. کتاب «حی علی الاخلاق» حاوی دیدگاه‌های علامه مصباح در مورد ضرورت، اهداف، موانع و راهکارهای رشته اخلاق اثری است که به همت دانش‌پژوهان این رشته تدوین شده و در دست انتشار است. کتاب‌های دانشنامه اخلاق کاربردی(۵جلد)؛ بنیاد اخلاق؛ فلسفه اخلاق، فرا اخلاق و اخلاق هنجاری؛ برنامه درسی و تربیت اخلاقی؛ نقش عرف در ارزش اخلاقی؛ اخلاق ژنتیک از دیدگاه قرآن و اهل‌بیت علیهم السلام و اخلاق روزنامه‌نگاری نیز از جمله آثاری است که توسط سایر گروه‌های علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی منتشر شده است. همچنین انتشارات موسسه ده‌ها اثر اخلاقی از مرحوم علامه مصباح یزدی منتشر کرده است.
مجله:
دوفصل‌نامه «معرفت اخلاقی» نشریه علمی ترویجی گروه اخلاق است که تاکنون۳۱ شماره از آن منتشر شده است.
نشست‌های علمی:
قدیس (قدیسان) اخلاقی، معرفی مکتب تربیتی نجف، تأثیر عرفان بر اخلاق و اخلاق عرفانی از جمله نشست‌های درون گروهی است. نشست‌های گستره پژوهش‌های اخلاقی، آسیب‌های اخلاقی طلاب در حوزه علمیه، کاستی‌های حوزه علمیه در حوزه اخلاق، آینده فعالیت‌های اخلاقی و تربیتی در حوزه علمیه، مباحث استنباط حکم اخلاقی و اجتهاد و اخلاق، ازجمله نشست‌های علمی است که با حضور دانش‌پژوهان رشته اخلاق برگزار شده است.
کرسی‌های علمی:
کرسی‌های ترویجی با عناوین«بررسی برهان‌پذیری گزاره‌های اخلاقی از دیدگاه شهید مطهری ره»، « نقش روش موعظه در تربیت اخلاقی از منظر علامه مصباح یزدی(ره)»، « نقش روش تغییر موقعیت در تربیت اخلاقی از منظر علامه مصباح یزدی(ره)»، « اصل اولویت در تربیت اسلامی از منظر علامه مصباح یزدی (ره)»، «معرفی مکتب تربیتی نجف در راستای بیانیه گام دوم انقلاب» و «ریشه رذایل اخلاقی از منظر علامه مصباح» از سوی این گروه اجرا شده است.
تبلیغ
تأسیس تشکلی از سوی دانش‌پژوهان گروه در راستای عمل به تکلیف جهاد تبیین حول محور اخلاق، اقدام عملی گروه به منظور گسترش اخلاق و معنویت در جامعه است. این تشکل با رصد وضعیت اخلاقی جامعه، نیازها را شناسایی، برای رفع نیازها مطالعه، نتایج مطالعات را پردازش و آنها را در قالب‌های مختلف هنری در فضای مجازی ارائه می‌کند. فعالیت‌های تبلیغی حضوری در فضاهای حوزوی، دانشگاهی و مدارس آموزش و پرورش دیگر اقدام تبلیغی گروه است که در دست پیگیری است.
